گلوکوم یا آب‌سیاه، مجموعه‌ای از بیماری‌های چشمی است که به عصب بینایی آسیب می‌زنند و در صورت تشخیص دیرهنگام می‌توانند منجر به کاهش شدید یا حتی از‌دست‌رفتن بینایی شوند. اگرچه در بسیاری از موارد فاقد علامت‌های واضح اولیه است، اما با آگاهی از علائم، تشخیص بهموقع و درمان مناسب، می‌توان پیشرفت آن را کند یا جلوگیری کرد. در این مقاله، ابتدا به علت بروز و علائم گلوکوم می‌پردازیم، سپس روش‌های تشخیص و درمان آن را بررسی می‌کنیم و در نهایت پیشنهادهایی برای پیشگیری و کنترل ارائه می‌کنیم.
علائم گلوکوم: از خاموشی تا هشدار
یکی از ویژگی‌های مهم گلوکوم این است که در مراحل اولیه ممکن است هیچ علامت ظاهری نداشته باشد — بنابراین گاهی به آن «دزد خاموش بینایی» نیز می‌گویند.
با این حال، با پیشرفت بیماری علائم زیر ممکن است ظاهر شوند:
کاهش تدریجی میدان دید جانبی (دید محیطی) که ابتدا ممکن است توسط بیمار احساس نشود.
تاری دید یا کاهش وضوح دید، به‌خصوص در نور کم یا هنگام حرکت بین فضاهای روشن و تاریک.
مشاهده هاله یا حلقه‌های رنگی دور منابع نور (به‌ویژه در نوع بستن زاویه یا حاد)
درد شدید چشم یا سردرد همراه با تهوع یا استفراغ (در حالت‌های حاد گلوکوم زاویه بسته)
قرمزی چشم، چشم سنگین یا احساس فشار در چشم، به‌ویژه اگر بدون سابقه دیگر مشکلات چشمی باشد.
جدول زیر خلاصه‌ای از علائم رایج در انواع مختلف گلوکوم را نشان می‌دهد:
| نوع گلوکوم | علائم بارز | توضیح بیشتر |
|---|---|---|
| گلوکوم زاویه باز (Primary Open-Angle) | کاهش تدریجی میدان دید، بدون درد یا علامت واضح | شایع‌ترین نوع؛ غالباً تا مدت‌ها بدون علامت است. |
| گلوکوم زاویه بسته حاد (Acute Angle-Closure) | درد شدید چشم، دید تار، رنگ‌های هاله‌دار، تهوع/استفراغ | یک اورژانس چشمی است که نیازمند درمان فوری است. |
| گلوکوم با فشار نرمال (Normal-Tension) | میدان دید کاهش می‌یابد، بدون فشار چشم بسیار بالا | آسیب عصب بینایی رخ می‌دهد حتی اگر فشار چشم “زیاد” به نظر نرسد. |
بنابراین، اگرچه ممکن است احساس نکنید مشکلی دارید، اما معاینات منظم چشم‌پزشکی بسیار مهم هستند.
علت بروز گلوکوم(آب سیاه)
علت اصلی بروز گلوکوم (آب‌سیاه چشم) افزایش تدریجی فشار داخل چشم است که به‌مرور به عصب بینایی — پل ارتباطی بین چشم و مغز — آسیب می‌زند. در حالت طبیعی، درون چشم مایع شفافی به نام زلالیه (Aqueous Humor) جریان دارد که وظیفه تغذیه و حفظ شکل چشم را بر عهده دارد. این مایع به‌صورت مداوم تولید و از مسیرهای ریز در جلوی چشم تخلیه می‌شود. زمانی که تولید مایع بیشتر از میزان خروج آن شود یا مسیرهای تخلیه مسدود گردند، فشار داخل چشم بالا می‌رود و به تدریج به عصب بینایی آسیب می‌رسد.
البته همیشه فشار بالا علت مستقیم نیست؛ در نوعی از گلوکوم به نام گلوکوم با فشار نرمال (Normal-Tension Glaucoma)، حتی در فشار طبیعی نیز عصب بینایی تخریب می‌شود که احتمالاً به دلیل ضعف جریان خون یا حساسیت بالای عصب است.
عوامل دیگری مانند ژنتیک، افزایش سن، دیابت، فشار خون بالا یا پایین، مصرف طولانی‌مدت داروهای کورتونی و آسیب‌های چشمی نیز می‌توانند احتمال ابتلا را افزایش دهند. به همین دلیل، پیشگیری از گلوکوم تنها با کنترل فشار چشم کافی نیست و نیاز به بررسی جامع سلامت چشم دارد.
چگونه گلوکوم تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص زودهنگام نقش کلیدی در پیشگیری از آسیب دائمی بینایی دارد. فرآیند تشخیص معمولاً شامل موارد زیر است:
معاینه کامل چشم، شامل گشاد کردن مردمک (dilated eye exam) تا عصب بینایی و بخش‌های خلفی چشم دیده شوند.
اندازه‌گیری فشار داخل چشم (تونومتری) که شاخص مهمی است، گرچه همیشه فشار بالا به معنای گلوکوم نیست.
تست میدان دید (visual field test) برای بررسی افت دید جانبی یا مرکزی.
بررسی زاویه بین عنبیه و قرنیه (گونیوسکوپی) یا سایر روش‌های تصویربرداری از عصب بینایی (OPTIC NERVE) و شبکیه در مواقع لازم.
باتوجه به اینکه آسیب عصب بینایی برگشت‌ناپذیر است، تشخیص قبل از شروع افت شدید دید، اهمیت زیادی دارد.
راه‌های درمان گلوکوم
متأسفانه تاکنون درمان قطعی برای بازگرداندن دید رفته وجود ندارد، اما با درمان مناسب می‌توان پیشرفت بیماری را متوقف یا بسیار کند کرد. هدف اصلی درمان کاهش فشار داخل چشم و محافظت از عصب بینایی است. Mayo Clinic
در ادامه جدول روش‌های عمده درمان همراه با توضیح ارائه شده است:
| روش درمان | توضیح | نکات مهم |
|---|---|---|
| قطره‌های چشمی تجویزی | اولین خط درمان معمول؛ کاهش تولید مایع چشمی یا بهبود تخلیه آن | مهم است که به دستور چشم‌پزشک دقیقاً مصرف شود. Mayo Clinic |
| داروهای خوراکی در برخی موارد | زمانی که قطره‌ها کافی نیستند یا نوع خاصی از گلوکوم باشد | همراه با بررسی دقیق تر عوارض جانبی. |
| لیزر درمانی | انواع مختلفی دارد؛ مثلاً برای زاویه باز یا زاویه بسته | نتایج خوبی دارد و ممکن است نیاز به دارو را کاهش دهد. Mass General Brigham |
| جراحی | زمانی که از سایر روش‌ها نتیجه نگرفته‌اند یا بیماری شدید باشد | شامل عمل‌هایی مانند ایجاد مسیر تخلیه جدید برای مایع. Lions Eye Institute |
در پایان، مهم است بدانید که درمان گلوکوم اغلب نیازمند نظارت طولانی‌مدت و پیگیری مداوم است؛ ترک درمان یا معاینات می‌تواند به افزایش آسیب بینایی منجر شود.
نکاتی برای پیشگیری و کنترل گلوکوم
اگرچه برخی عوامل خطر قابل‌تغییر نیستند، اما با رعایت برخی نکات می‌توان ریسک را کاهش داد یا روند بیماری را مهار کرد:
معاینه منظم چشم: به‌ویژه اگر در گروه پرخطر هستید (مثلاً سابقه خانوادگی، سن بالا، دیابت یا فشارخون دارید).
کنترل بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت و فشارخون بالا: زیرا می‌توانند به سلامت عصب بینایی آسیب برسانند.
مصرف منظم داروها/قطره‌های تجویزی و پیگیری دقیق توصیه‌های چشم‌پزشک.
حفظ سبک زندگی سالم: ورزش منظم، تغذیه مناسب، ترک سیگار، کنترل وزن.
اجتناب از وضعیت‌هایی که ممکن است فشار داخل چشم را به‌طور ناگهانی افزایش دهند (در برخی مطالعات وضعیت‌های خاص خواب یا قرارگیری سر پایین نیز مؤثر شناخته شده‌اند).
جمع‌بندی و نکات پایانی
گلوکوم جزو بیماری‌هایی است که اگر زود تشخیص داده شود، می‌توان با درمان مناسب از پیشرفت آن جلوگیری کرد، اما از آن‌جا که اغلب بدون علامت آغاز می‌شود، آگاهی و معاینات منظم اهمیت بسیار دارد. اگر هرکدام از علائمی که در بالا ذکر شد در شما یا اطرافیانتان مشاهده شد، توصیه می‌شود هر چه سریع‌تر با چشم‌پزشک مشورت شود. درمان بهموقع می‌تواند تفاوت چشمگیری در حفظ بینایی شما ایجاد کند.
